Słowo brona kojarzy nam się z narzędziem pociągowym do płytkiej uprawy roli. Służy do spulchniania i rozdrabniania oraz różnych prac pielęgnacyjnych. Stosowana bywa najczęściej po orce do rozdrabniania roli lub po zasiewie, w celu przykrycia materiału siewnego cienką warstwą gleby. Ponadto używa jej się także do usuwania kłączy i rozłogów chwastów przy pomocy ciągnika lub konia.
Wywodzi się z prabrony, tzw. brony gałęziowej - wiązki chrustu lub wierzchołka drzewa ciągnionych przez człowieka. Jak każde narzędzie była udoskonalana. Na początku połączono ze sobą poprzecznymi łatami kilka pni młodych drzew z gałęziami i wprowadzono do ciągnięcia woły lub konie. W północnej Polsce używano takiej brony do XIX wieku i nazywano ją sękatką, smykiem, broną orczykową. W Indiach wynaleziono bronę - grabie, składającą się z grubej deski z drewnianymi kołkami, dyszla i rękojeści dla robotnika. Chińczycy rozpowszechnili ją jako bronę chińską. Z brony tej rozwinęła się we wczesnym średniowieczu w Chinach i północnej oraz środkowej Europie brona beleczkowa, czyli ramowa. Składała się ona z drewnianej ramy o poprzecznych beleczkach z drewnianymi lub żelaznymi zębami.
W Polsce i na Rusi przejściem od gałęziówki do brony beleczkowej były brony laskowe, witkowe, polskie, kokoszki, wykonane z pęków prętów leszczynowych, powiązanych łykiem w kratę i z osadzonymi na skrzyżowaniach kołkami dębowymi lub grabowymi. Od XVI wieku rozpowszechniały się w Polsce po folwarkach zwykłe brony beleczkowe z zębami drewnianymi, "bronikami", lub żelaznymi gwoździami. W 1839 roku Anglik W. Armstrong opatentował wynalazek całkowicie żelaznej brony zygzakowatej, ulepszonej przez J. Howarda, gdzie każdy ząb znaczył swój własny ślad. Stała się ona punktem wyjścia dalszych ulepszeń.
Obecnie stosowane są najczęściej brony:
- żebrowa - zębowa drewniana, jest to kratownica z listew drewnianych z nabijanymi stalowymi zębami. Stosowana jako brona ciągniona przez konie lub woły, pojedynczo lub w zespołach po dwie. Pierwotnie brony drewniane były wykonywane bez użycia części metalowych. Drewniane zęby i elementy kratownicy były powiązane cienkimi, mocnymi gałązkami.
- talerzowa - czyli zespół wklęsłych tarcz podobnych do talerza (stąd nazwa), osadzonych na wspólnej osi, wsparty dodatkowo na prostym podwoziu. Działanie podobne do działania pługa. Obracające się tarcze kroją glebę i lekko ją odwracają. Stosowane tylko jako brony ciągnikowe.
- sprężynowa (sprężynówka) - zespół sprężyn płaskich, wygiętych łukowato, zakończonych małymi radełkami, umieszczonych na dwukołowym podwoziu lub na metalowych sankach. Służą do odchwaszczania, lub płytkiej obróbki gleby.
- kolczatka, kolczasta - zespół zębatych, gwiaździstych tarcz, osadzonych na wspólnej osi.
Ze względu na ich masę, a co za tym idzie głębokość spulchniania gleby, podzielić możemy brony na: lekkie, spulchniające glebę na głębokość 2-5 cm, średnie (4-6 cm głębokości) i ciężkie (6-10 cm).
W encyklopediach znajdziemy również inne znaczenie słowa brona. Według encyklopedii staropolskiej brona to "krata żelazna spuszczana z góry w bramach zamkowych, nazwana tak od obrony, broniła bowiem wejścia nieprzyjacielowi przez bramę do obronnego zamku lub miasta. Wskutek zupełnego podobieństwa brony bramnej do narzędzia rolniczego, służącego do włóczenia po roli, narzędzie to zostało przezwane równie broną, choć w żadnym związku z bramą forteczną nie zostaje".
Z broną związane są wyrażenia i przysłowia:
- Brona - to matka rodzona.
- Jak się za broną kurzy, to się żytko burzy, a jak się wlecze, to gospodarz ledwie się nie wściecze.
- Kiedy się za broną kurzy, będzie urodzaj duży.
- Me zawsze pomoże brona, kiedy rola zaperzona.
- Nakryj się broną, to się zagrzejesz.
Zagadka ludowa: Co to dziurawa płachta - całe pole oblata?
Źródła:
https://wynalazki.andrej.edu.pl/wynalazki/11-b/55-brona
https://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Brona
